पाठ - १४ (महिला हिंसा)

 

 महिला हिंसा 

महिला हिंसा संवादको सारांश 

महिला हिंसा पारिवारिक, सामाजिक, कानुनी, राजनीतिक, धार्मिक-सांस्कृतिक आदि | जुनसुकै दृष्टिले दण्डनीय अपराध मानिन्छ भन्ने विषयमा आधारित कक्षा ९ का विद्यार्थीहरूको कुराकानीमा आधारित संवाद हो । दाइजो प्रथा पनि महिला हिंसाका | कारणहरूमध्ये एउटा भयावह कामकुरा मानिन्छ । यसले धेरै महिलाहरूको ज्यान लिएको छ । यसको विकराल रूप तराई मधेसमा देखिएको छ । छोरा र छोरीप्रति गरिने विभेदपूर्ण व्यवहारले महिला हिंसालाई बढाएको छ । त्यसैले घर, परिवार समाज र राष्ट्रलाई | भेदभावरहित बनाउनुपर्छ । जुनजुन कारणले हिंसाको सिर्जना गरेको छ त्यही त्यही कारणहरूलाई समाधानको आधार बनाउनुपर्छ । चेतनाको अभाव र शिक्षादीक्षाको कमी ठाउँमा दाइजो, छाउपडी, देउकी, झुमा जस्ता प्रथाहरूले प्रश्रय पाएका छन्, त्यसैले | सचेतना बढाउने कार्यमा सक्रियता बढाउनुपर्छ । लैङ्गिक विभेदको उन्मूलन गर्न सामाजिक सशक्तीकरण गर्नु आवश्यक छ । बलियो कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयनबाट पनि महिला | हिंसाको अन्त्य गर्न सकिन्छ । सामाजिक जागरण ल्याउन पुरुषको सोचमा पनि परिवर्तन हुनुपर्छ भने महिलालाई एकमना अभियानमा सलग्न गराउनुपर्छ । नेपालको संविधानले | महिलालाई मूल प्रवाहमा ल्याउने प्रयत्न गरेको छ । त्यस्तै आरक्षणको व्यवस्था गरी सकारात्मक विभेदको सिद्धान्तअनुसार महिला सहभागिता बढाउन खोजिएको छ । सहअस्तित्व, सहकार्य, समसत्ता आदि पक्षहरूलाई उच्च महत्त्व दिइएको छ । महिला हिंसा प्राकृतिक नभई सामाजिक कुरा भएकाले समाज रूपान्तरण गर्नु आवश्यक छ भन्ने यसको भएका सार हो । 

■अभ्यास■

सुनाइ 

१. संवादको एकदेखि एघारसम्को अनुच्छेद सुन्नुहोस् र ठिक बेठिक छुट्याउनुहोस् :

(क) दाइजो प्रथाका बारेमा कसैकसैले मात्रै सुनेका छन् ।  (बेठिक) 

(ख) पत्र पत्रिकामा दिनदिनै दाइजोका बारेमा समाचार आएको छ ।(ठिक)

(ग) मानिसहरू लोभीप्रापी छैनन् । (बेठिक) 

(घ) विदेशीहरूले आजसम्म हाम्रो पछौटेपनका बारेमा थाहा पाएका छैनन् । (बेठिक) 

(ङ) भुयो खन्याउनु अपराध हो । (ठिक) 

२. संवादको बारदेखि एक्काइससम्मको अनुच्छेद सुन्नुहोस् र तल सोधिएका प्रश्नहरूको उत्तर भन्नुहोस :

(क) दुई चार दशकअघिसम्म नेपालमा दाइजो प्रथाको रूप करतो थियो ?

: दुई चार दशकअघिसम्म नेपालमा दाइजो प्रथाको रूप सामान्य थियो ।

(ख) पहिला छोरीप्रतिको व्यवहार कस्तो थियो ?

: पहिला छोरीप्रतिको व्यवहार विभेदकारी थियो । 

(ग) महिला हिंसाका घटना कसरी थाहा पाइन्छ ? 

: उत्पीडन, दाइजो देउकी, छाउपडी,कुमारी आदि जस्ता मानवता विरोधी प्रशाको महिला हिंसाका घटना थाहा पाइन्छ । 

(घ) नेपालीहरू कस्ता कुरामा अल्भिएर बसेका छन् ?

:नेपालीहरू विभेदकारी कुराहरूमा अल्भिएर बसेका छन् । 

(क) महिलालाई किन वस्तुभाठ सरह बेचिन्छ ?

: महिलालाई कमजोर र परनिर्भर ठानी वस्तुभाउ सरह बेचिन्छ । 

३. तलको पाठ सुन्नुहोस् र उत्तर दिनुहोस्:

(क) महिला उत्पीडनको मूल कारक के हो ? 

: महिला उत्पीडनको मूल कारक आर्थिक सम्बन्ध हो ।

(ख) महिलाको श्रमको गणना किन नभएको हो ?

: महिलाको बमको गणना नभएको कारण श्रमगत मूल्यको अभाव हो ।

(ग) लैगिक विभेदको अन्त्य कसरी सम्भव हुन्छ ? 

: लैङ्गिक विभेदको अन्त्य विद्यमान अवर्थामा परिवर्तन र अधिकारमा सम्भव हुन्छ । 

(घ) लैगिक विभेदको अन्त्यका लागि तपाई के गर्नुहन्छ ?

: लैङ्गिक विभेदको अन्त्यका लागि अधिकारको सुनिश्चितता, प्रत्याभूति र नीतिगत रूपमै विभेदको अन्त्य आदि प्रयतल्न गर्न सक्छु।

बोलाइ

१. तलका शब्दको शुद्ध उच्चारण गर्नुहोस् । आक्रान्त, भुक्यो, प्रथा, लैगिक, उपांशु, क्रियाकलाप, स्वाभाविक

: उच्चारण अभ्यास गर्नुहोस् ।

२. तपाईलाई कुन पात्रको भनाइ राम्रो लाग्यो र किन ? तर्कसहित क्षमा बताउनपौस् ।

: मलाई अनोगा भन्ने पात्रको भनाइ गा लाग नका नाइहरू दूरगामी महत्व छन् । छोराछोरी विचमा गरिने विभेदका सम्बन्धमा उनका अभिव्यक्ति गम्भीर प्रकृति छन् । सामाजिक क्रियाकलापको निरन्तरताले शिक्षादीक्षा, पोषण र सामाजिक न्यायबाट महिलाहरू वज्चित छन् । बलात्कारको मार पनि महिलाहरूले नै सहनुपर्छ भन्ने उनका तकहरू तथ्य सत्यमा आधारित छन् । सामाजिक संरचना र संस्कारले निम्ल्याएका विभेदहरूको अन्त्य चेतनाको स्तर तृद्धियाट मात्र हुन्छ भन्ने कुरा युक्तिसङ्गत छ । शिक्षालाई व्यापक बनाएर उन्मुक्तिको बाटो खोज्न सकिन्छ । सामाजिक मान्यतामा पुनर्विचार गरेर समाधानका उपायहरू निकाल्न सकिन्छ भन्ने कुरा निकै अर्थपूर्ण छ । सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक र शैक्षिक मान्यताहरूमा परिवर्तन ल्याएर महिला र पुरुषविचको दूरी कम गर्न सकिन्छ । अधिकार र कर्तव्यको सन्तुलित प्रयोगले रूपान्तरण सम्भव छ भन्ने तर्क माथि प्रश्न उठाउन सक्ने सम्भावनाहरू कम छन् ।

३. आआफ्ना परिवेशमा तपाईंहरूले अनुभव गरेका लैङ्गिक विभेदका बारेमा कक्षामा प्रस्तुत गर्नुहोस् ।

: हाम्रा गाउँमा लैङ्गिक विभेदका घटनाहरू अहिले त निकै कम हुँदै गएका छन् । पहिले पहिले यस्ता विभेदकारी संस्कार र व्यवहारहरू निकै थिए । म सानो छंदा सचेतनाको कमीले ग्दा छोराछोरीलाई हेर्ने दृष्टिकोण र गर्ने व्यवहारमा निकै ठूलो अन्तर थियो । कतिपय कार्यशैलीले गर्दा मभन्दा पछि मात्र मेरी दिदी विद्यालय जानु भएको हो हाम्रो गाउँमा सचेतना आएपछि पहिलेको जस्तो लामो दूरी छोरा र छोरी बिच कोरिएको पाइँदैन । रूपान्तरण महत्त्वपूर्ण कुरा रहेन । मलाई लाग्छ, यसरी नै सचेतना बढ्दै जाने हो भने केही दसकमै हाम्रा वरिपरिका विभेदहरू उन्मूलन हुनेछन अनि समावेशी प्रतिस्पर्धात्मक समाजको निर्माण हुन्छ ।

पढाई 

१. उनान्चालिसदेखि पैतालिससम्मका अनुच्छेदलाई सस्वर वाचन गर्नुहोस् र ती अनुच्छेद पढ्न तपाईंलाई कति समय लाग्यो शिक्षकलाई सोध्नुहोस् ।

: आफ्ना शिक्षकलाई सोध्नुहोस् ।

२. पाठका पचासदेखि सन्ताउन्नसम्मका अनुच्छेदबाट मुख्य मुख्य पाँच बुँदा टिप्नुहोस् ।

(क) समाजमा हार्दिकता र सीन्दर्यका लागि हजारों वर्षदेखिको विभेद हट्नुपर्छ । 

(ख) एकअर्काको विरोधी नभई लैङ्गिक विभेदको अन्त्य गरी समाज र राज्य चलाउनु पर्छ । 

(ग) समसत्ता कायम गरी लेगिक उत्पीडन कम गर्न सकिन्छ ।

(घ) आर्थिक-सांस्कृतिक विभेदलाई क्रमशः उखेल्दै जानुपर्छ ।

 (ङ) लैङ्गिक समसत्ता दैनिक जीवनमा लागू गर्नुपर्छ ।

३. निम्न लिखित अनुच्छेद पढी तल सोधिएका प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् :

:सधैँ सधैँ सल्ला सुसाउँदा रमाइलो र आनन्द लाग्ने मलाई अहिले कस्तो कस्तो नरमाइलो लागेर आयो । कामैकाम र दुःखै दुःखले सधैभरि थिचिएकी महिलाको चिसो सुस्केरा जस्तो लाग्यो मलाई सल्ला सुसाउँदाको आवाज । हजारौँ हजार दुःखी नेपाली महिलाहरुका मधुरा अनुहारहरू उभिए मेरा आँखाअघि । कठै ! सभ्यताका नाममा जति नै आधुनिक देखिए पनि र नियम कानुनका पानामा जति नै लेखे पनि खोइ कहाँ घटेको छ र महिलाको उत्पीडन र शोषण खोइ कहाँ ओभाएको छ महिलाको अनुहार र आँखाको डिल ? खोइ कहाँ उज्यालिएको छ महिलाको अनुहार र आँखाको नानी ! जब आधा धर्ती र आधा आकाश नै अँध्यारो र बादलले ढाकिरहन्छ भने आधुनिकता र विकासको नाममा वर्ग गरेर छाती फैलाउनु पनि व्यर्थ हो भन्छु म ।

(भीष्म उप्रेती: निलो पानी र निला भावनाहरू निबन्ध सङ्ग्रहबाट) 

(क) लेखकलाई किन नरमाइलो लाग्यो ?

लैङ्गिक विषमता/विभेद देखेर लेखकलाई नरमाइलो लाग्यो । 

(ख) महिलामाथिको उत्पीडन र शोषणको अवस्था कस्तो रहेको छ ?

: महिलामाथिको उत्पीडन र शोषणको अवस्था कामैकाम, दुःखैदुःख र दया लाग्दो रहेको छ ।

(ग) महिलाका लागि कानुनका पाना कस्ता छन् ? 

: महिलाका लागि कानुनका पाना उत्पीडन र शोषणका प्रतिरूप जस्ता छन् ।

(घ) महिलाको आँखाको डिलले के भन्छ ? 

: महिलाको आँखाको डिलले दुःख, वेदना, आँसु आदि भन्छ ।

(ङ) अहिले आधुनिकता र विकासको मूल्य के कस्तो छ ? : अहिले आधुनिकता र विकासको मूल्य आधा धती र आकाश अँध्यारो तथा बादलले ढाके जस्तो छ ।

(च) 'उत्पीडन' र 'मधुरा' शब्दको प्रयोग गरी एउटा एउटा वाक्य बनाउनुहोस् ।

: उत्पीडन : महिलाहरू उत्पीडनको सिकार भएका छन् ।

 मधुरा : गरिब-दुःखोका मधुरा आवाजहरू कसले सुनिदिने ?

लेखाइ

१. पाठ पढी तलका प्रश्नहरूको उत्तर लेख्नुहोस् :

(क) महिला हिंसाको स्वरूप कस्तो हुन्छ ? 

: महिला हिंसाको स्वरूप विर्कराल, उत्पीडनमूलक र विभेदकारी हुन्छ।

(ख) समाजका विभिन्न घटनाका बारेमा कसरी जानकारी पाइन्छ ?

:समाजका विभिन्न घटनाका बारेमा व्यवहार र संस्कारबोट जानकारी पाइन्छ ।

(ग) सामाजिक समसत्ता भनेको के हो ?

: सामाजिक समसत्ता भनेको बराबरीको अधिकार हो ।

(घ) कस्ता कुरालाई अविवेकी भनिन्छ ?

: मानवता विरोधी कुरालाई अविवेकी भनिन्छ ।

(ङ) अधिकार र कर्तव्यको समान वितरण भनेको के हो ?

: अधिकार र कर्तव्यको समान वितुरण भनको पठनुपर्ने र पालना गर्नुपने कुरा हो । 

२. प्रस्तुत पाठ पढेपछि सामाजिक रूपान्तरणका बारेमा आफ्नो धारणा लेख्नुहोस् ।

सामाजिक रुपान्तरण 

सामान्य ढङ्गले समाजमा परिवर्तनका डोबरारू देखिँदैनन् । आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक र राजनीतिक संस्कार, विचार र व्यवहारमा आमूल परिवर्तन आउनासाथ नयाँ मूल्य एवं कार्यशैलीले प्रवेश पाउँछन् । समसलताका अभ्यासहरू जति प्रभावकारी हुन्छन् त्यत्ति नै  अधिकार र कर्तव्यको पालना हुनसक्छ । हिंसा, हत्या, बलात्कार, द्वन्द्व लुटपाट आदि जगैबाट नहटेसम्म सामाजिक रूपान्तरण असम्भव हुन्छ । इतिहासको लामो कालखण्डदेखि विकसित भएर संस्कार र व्यवहारमा भिजेका राम्रा कामकुराको संरक्षण र नराम्रा कामकुराको अन्त्य गर्नसके सजिलै समतामूलक समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ । सारमा संस्कारमा परिवर्तन ल्याउन सके सिस्टममा परिवर्तन ल्याउन कुनै कठिनाइ हुँदैन भन्ने कुरा छर्लङ्ङै छ।

३. तलको अनुच्छेद पढी सोधिएका प्रश्नहरूको उत्तर सक्षेपमा लेख्नुहोस् : 

पितृसत्ताका कारणवाट भएका समस्या महिलाले मात्र भोगेका छैनन, पुरुषहरू पनि यसबाट पर्याप्त मात्रामा पीडित बनेका छन् । कतिपय पुरुषलाई भान्साको काम गगन्न रहर लाग्छ । तर समाजका डरले उनीहरू त्यसो गर्न सक्दैनन् । कतिपय पुरुषको स्वभाव ने लजालु हुन्छ । तर उनीहरूले लाज मान्दा समाजले महिला जस्तो भनिदिन्छ । दुःखमा आँसु नआउने मानिस हुँदैन । समाजले भने पुरुषलाई आँसु लुकाएर कठोर बन्ने आदेश दिन्छ । दुःख हेपिनेलाई मात्र हुँदैन, हेप्नेलाई पनि हुन्छ । महिला र पुरुषमध्ये एउटा हेप्ने र अर्को हेपिने हुँदा समाजको संरचना पनि लथालिङ्ग हुन्छ । यस्तो समाजमा मानिसले सुख र शान्तिको अनुभव गर्नं पाठउँदैनन् यसैले सर्लो र परिपूर्ण समाजको निर्माणको एउटा महत्वपूर्ण आधार हो, पितृसत्ताको उच्छेदन र समसत्ताको स्थापना । 

(क) पितृसत्ताबाट पुरुष कसरी पीडित बनेका छन् ?

: पितृसत्ताबाट पुरुष माथि पनि प्रभाव पर्ने भएकाले पीडित बनेका छन् । 

(ख) पुरुषले समाजका डरले के गर्न सक्दैन ?

: पुरुषले समाजका डरले भान्साको काम गर्न सक्दैन ।

(ग) समाजले पुरुषलाई कस्तो अवस्थामा महिला जस्तो भनिदिन्छ ?

:समाजले पुरुषलाई लाज मान्दा महिला जस्तो भनिदिन्छ । 

(घ) समाजको अवस्था कसरी लथालिङ्ग हुन ?

: महिला र पुरुषमध्ये एउटा हेप्ने र अर्को हेपिने हुँदा समाजको अवस्था लथालिङ्ङ हन्छ ।

(ङ) समसत्ता भनेको के हो ?

: महिला र पुरुषको बराबर अधिकार र जिम्मेवारीलाई समसत्ता भनेको हो ।

४. माथिको संवादमा प्रस्तुत भएका सन्देशहरूलाई सारांशका रूपमा लेख्नुहोस्

: पाठको सारांश हेनुहोस् । (माथि छ)

५. व्याख्या गर्नुहोस्ः

(क) विश्व कहाँबाट कहाँ पुगिसक्यो ! नेपालीहरू भने यस्तै अविवेकी कुरामा अल्भिएर बसेका छन् ।

:  विज्ञान, विज्ञान, प्रविधि र सूचनाका क्षेत्रमा चेरै अधि वदिसकेको छ । । मानिसका विचार र वहरहरू समसलामूलक भइसकेका छन् । अधिकार र या क्षेत्रमा कुनै प्रकारको विभेद न लेडगिक वभेदका अवशेषहरू अन्त्य भाग का । सचेवुना र जागरणले सबै खाले अविकास, अन्याय, अतिवाद र विभेदहरूको विभूल गरिसकेको छ । नेपालीहरू भने अधिवेकी भएर विभेदका

अभ्यासहरू गरेर बसिरहेका छन् । विश्वले कायापलट गरिसक्दा हामी आफू र आफन्तको गुणगान गाएर बसिरहेका छौं । साना कुरामा अल्झिएर ठूला कामकुरा गुमाइरहेका मैं । हाम्रो संस्कार ज्यादै क्षुद्र र मानवता विरोधी छ । हामी खराब कामकुराहरूलाई मात्र उकासिरहेका हुन्छौं । विश्व नराम्रा पक्षलाई निषेध गर्न प्रयत्नशील छ तर नेपालीहरू रामा पक्षलाई निषेध गर्ने अभ्यासहरू गर्दै छौ । यसर्थ विश्वको समकक्षमा पुग्न नेपालीहरू विवेकी हुनु जरुरी छ ।

(ख) वस्तुभाउ सरह बेचिनु पनि महिलाले नै पर्ने । बलात्कार गरी मारेर कुकुर बिराला सरह मारेर मिल्काइने पनि तिनै ।

: महिलालाई दोस्रो नागरिकका रूपमा हेने प्रवृत्तिकै कारण समाजमा महिला वेचबिखनका घटनाहरू बढेका हुन् । पशु सरह व्यवहार गर्ने र महिलाहरूलाई बेच्ने प्रवृत्तिले मानवीय मूल्यको क्षयीकरण गर्नसक्छ भन्ने कुराले उनीहरूलाई कमजोर सावित गर्न खोजिएको छ । पशु र मानवीय मूल्य समान बनाउन खोज्नु न्यायोचित हुँदैन । यसले सामाजिक-आर्थिक रूपान्तरण र लैगिक सचेतना वृद्धिमा सहयोग पुयाउन सक्दैन । महिलालाई यौनिक दृष्टिले मात्र हेर्नु, बलात्कार गर्नु, उनीहरूको हत्या गर्नु मानवीय दृष्टिले उपयुक्त छैन । महिलाहरूको बलात्कार र इति निश्चय नै जघन्य अपराध हो । कुकुर बिराला सरह मानिसलाई पनि सम्झनु घातक बाम कुरा हो । यसर्थ विद्यमान सोच, व्यवहार र कार्यशैलीमा रूपान्तरण गरी महिलालाई सम्मान गर्ने परम्पराको विकास गर्नुपर्छ । सहअस्तित्व, सहकार्य सद्भाव र सहयोगको भावना बढाई उनीहरूलाई मानवोचित व्यवहार गर्नुपर्छ । सारमा महिलाप्रतिको गलत भावनामा परिवर्तन गरी सकारात्मक रूपान्तरण गर्नेतर्फ अभिमुख हुनुपर्छ ।

६. 'म समतावादी समाज निर्माण गर्न चाहन्छु' शीर्षकमा एउटा अनुच्छेद रचना गर्नुहोस् ।

: मलाई विभेदमुक्त समाज चाहिन्छ । शोषणमुक्त शोषणरहित समाजको सिर्जना हाम्रो चाहना र आवश्यकता हो । नेपाल सधै विभेद र शोषणका खाडलमा पस्न र चस्न चाहँदैन । समाजका सबै जातजाति, भाषाभाषी, लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र, धर्म-संस्कृतिका विविधतालाई यथोचित सम्मान गर्दै विविधतामा एकता नेपालको विशेषता भन्ने आदर्शलाई व्यवहारमा लागू गरी म समतावादी समाज निर्माण गर्न चाहन्छु । आशा एवं विश्वास छ, मेरो समतावादी समाज निर्माण गर्ने अभियान अब चाँडै सफल हुनेछ ।

७. 'महिला सशक्तीकरण' शीर्षकमा एउटा संवाद रचना गर्नुहोस्।

:महिला सशक्तीकरण

(रजनी, धनमाया, अकबर र शेरधनहरू ऐश्वर्य विद्या निकेतन उच्च माध्यमिक विद्यालय, धनगढी, कैलालीमा पढ्छन् । फुर्सदको समयमा उनीहरूले गरेका कुराकानी...) 

शेरधन : महिला सशक्तीकरण भन्ने कुरा धेरै सुन्छु, यो भनेको के हो ? मैले त बुझ्नै सकिनँ ।

धनमाया : महिलाहरूलाई शक्तिशाली र क्षमतावान् बनाउनुपर्छ भनेको हो, बुझ्यौ त !

अकबर : महिलाहरूलाई सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक आदि दृष्टिले अधिकार र कर्तव्य सम्पन्न बनाउनुपर्छ भन्ने पनि हो ।

रजनी : महिला सशक्तीकरणका उपायहरू पनि त होलान् ।

धनमाया : शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, सामाजिक न्याय, लैगिक समानता आदि महिला सशक्तीकरणका उपायहरू हुन् ।

अकबर : अरू उपायहरू पनि छन् । ?

शेरधन : ती उपायहरू के के हुन् त

अकबर : निर्णय गर्ने तहमा पुयाउनुपर्छ, छात्राहरूका लागि छात्रवृत्तिको व्यवस्था गर्नुपर्छ अनि छात्रा शिक्षालाई अनिवार्य गर्नुपर्छ यी महत्त्वपूर्ण उपायहरू होइनन् त ।

रजनी : सकारात्मक विभेद र आरक्षणको व्यवस्था गरेर पनि महिला सशक्तीकरण गर्न सकिन्छ ।

धनमाया : महिला सशक्तीकरणलाई प्रभावकारी बनाउन नेपालका माथिल्ला तहमा महिला राष्ट्रपति, सभामुख आदिमा पदासिन गराइएको छ ।

अकबर : महिलाहरूलाई प्रशासनिक, राजनैतिक, शैक्षिक, कुटनीतिक नियोग, संवैधानिक निकाय, महिला आयोग आदिमा प्रवेश गर्ने सहज अवसर प्रदान गरिएको छ । 

सबै : महिला सशक्तीकरण आधुनिक विश्वको माग रहेछ बुझ्यौँ । यसलाई व्यवहारमा लागू चाहिँ गर्नुपर्छ है! (सबै कक्षातिर लाग्छन् ।)

व्याकरण

१. पाठबाट शब्दका प्रारम्भमा र अन्त्यमा इस्व इकार भएका दस दस ओटा शब्द टिप्नुहोस् ।

:बिदा, तिन, दिन, पछि, किन, फेरि, नि, हगि, यति, शिक्षा, विभेद, कति, चाहिँ, पचाइ, किसिम, व्यक्ति, विषय, त्यति, छत्रवृत्ति, पनि, विरोध, विचार, माथि, हिंसा, ... । 

२.पाठबाट शब्दको मध्यमा इस्व इकार भएका पाँच र दीर्घ इकार भएका पाँच ओटा शब्द टिप्नुहोस् ।

: महिला, अभिलेख, सामाजिक, मानिस, आर्थिक, लोभीपापी, शिक्षादीक्षा, उत्पीडन, छोरीलाई, उनीहरू.....।

३. स, श, ष अक्षर प्रयोग हुने दस शब्द लेख्नुहोस् ।

: संज्ञा, अन्वेषा, उपांशु, मानिस, श्रीमान्, श्रीमती, सरह, पुरुष, शिक्षा, हिंसा, अवशेष, सजाय, ... ।

४. तलको अनुच्छेदमा भएका वर्ण विन्यासगत च्रुटिहरू सच्याउनुहोस् :

: सीता मेरी साथी हुन् । गीता चाहिँ सीताकी साथी हुन् । हामी सबैका बहिनीहरू पनि सँगै पढ्छन् । हामीलाई कथाका पुस्तक पढ्न मनपर्छ । रजनी दिदीले हामीलाई पुस्तक दिनुहुन्छ । हामी पनि पुस्तकको खुब जतन गछौँ । हामीसँग कथाको पुस्तक देख्नासाथ दीपा पनि हाम्रा छेउमा आउँछिन् ।

५. तल दिइएका वाक्य पढ्नुहोस् र तिनका प्रकारका बारेमा जानकारी हालिस गर्नुहोस् : 

: सरल वाक्य : विसं २०७२ सालको भुइँचालाले धेरै विनाश गर्यो । यसले मधेसमा भन्दा पनि पहाडमा धेरै हानि गयो । धेरै ओटा गाउँका मानिसहरू घरबारविहीन बने । धेरै विद्यालयहरू पनि भत्किए । थुप्रै बच्चाहरूले आमाबाबु गुमाए ।

: संयुक्त वाक्य : यसपालि समयमा नै वर्षा भयो र अन्नबाली धेरै सप्रियो । मानिसहरूले धेरै अन्न थुपार्न पाउने आशा राखेका थिए तर कार्तिकमा परेको असिनाले सबै बाली ध्वस्त भयो । विनाशकारी भूकम्पपछि विद्यालय गएको पहिलो दिन विद्यार्थीहरूलाई पढाइएन किनभने उनीहरूको मनमा अझ त्रास बाँकी नै थियो । उनीहरूले त्यहाँ नाचगान पनि गरे र गुरुबाट कथा पनि सुने ।

: मिश्र वाक्य : तिमी जहाँबाट आएका थियौ, त्यहीं फर्केर जाऊ । तिमीलाई जुन कुराका बारेमा केही थाहा छैन, त्यसैका बारेमा भाषण नछाँट । म जे गर्छ, तिमी पनि त्यही गर । हिजोको मानिस असल थियो, जो मसंग निकै नजिकिन खोजिरहेको थियो ।

६. तलको अनुच्छेद पढी वाक्यका प्रकार चिन्नुहोस् :

आज चैत महिनाको दोस्रो हप्ता हो (सरल वाक्य) । हिजो बेलुका पनि पानी पयो र आज बिहान पनि पानी पर्यो (संयुक्त वाक्य) । एउटा छाता बोकेकी थिएँ तर असिनापानीले त्यसलाई भाँचिदियो (संयुक्त वाक्य) हिजोआजका सबै छाता त्यस्तै हुन् (सरल वाक्य) । म जुन छाता किन्छु, मेरी छोरी त्यही छाता लैजान्छे (मिश्र वाक्य) । हिजो म जता जता गएँ, त्यता त्यता एकदमै भिडभाड थियो (मिश्र वाक्य) 

७. पाठबाट सरल, संयुक्त र मिश्र वाक्य छानेर सार्नुहोस् ।

 सरल वाक्य : तिमीले थाहा पायौ ? मलाई त अचम्म लाग्छ । नयाँ चेतना जन्मदै छ । चेतनाको कमी हो । ... ।

संयुक्त वाक्य : हुन त हो तर मचाहिँ आशावादी छैन । सचेत पुरुष र महिला एक हुनुपर्छ र सामाजिक तथा आर्थिक विभेदलाई अन्त्य गर्नुपर्छ । ....।

मिश्र वाक्य : हाम्रा विचार यति जब्बर छन्, त्यो हटाउन गारो छ नि ! महिला हुनु कमजोर हनु हो भन्ने विचारमा परिवर्तन आएको छ । । तलका संयोजक प्रयोग गरेर वाक्य निर्माण गर्नुहोस् : 

८. र, तर, जो, जुन, पनि, किनकि, किनभने, भने, वा, नत्र, कि, तैपनि, एवम् मदन, नोर्चु र सीता विद्यालयमा पढ्छन् ।

तर : केशव मेहनती छ तर उसले सफलता हासिल गर्न सकेन । 

जो : जो अगाडि बढ्छ त्यो सफल मानिस हो ।

जुन : जुन मानिस योग्य छ.त्यसले न्याय पाउनुपर्छ ।

पनि : ऊ पनि जान्छ म पनि जान्छु । 

किनकि : लखन र नोर्बु आउँछन् किनकि उनीहरू वचनका पक्का छन् । 

किनभने : यो राम्रो कुरा हो किनभने यसले हामीलाई कल्याण गर्छ ।

भने : तिमी आउँछ भने आऊ न त । 

वा : पासाङ आउँछ वा उर्गेन आउँछ ।

नत्र : भिरतिर नजाऊ नत्र दुर्घटनामा पर्न सकिन्छ ।

कि : सुन हरि । कि तिमी आऊ कि मदनलाई पठाऊ ।

तैपनि : अजय राम्ररी पढ्छ तैपनि ऊ राम्ररी लेख्न सक्दैन ।

 एवम : राधा, धनियाँ एवम् रामलखन कलेजतिर गए । 

९. सरल वाक्यको प्रयोग गरेर आफ्नो घरको वर्णन गर्नुहोस् ।

मेरो घर

मेरो घर सेतो छ । मेरो घरमा चार जना छन् । हामी घरमा राम्ररी पढछौँ । मेरो घर भूकम्प प्रतिरोधी छ । यस्तै सुन्दर घर पाएर हामी सबै खुसी छौँ । छिमेकीइरूले पनि हाम्रो प्रशंसा गर्छन् ।

१०. मिश्र वाक्यको प्रयोग गरेर आफ्नो समाजका बारेमा वर्णन गर्नुहोस् ।

मेरो समाज

जब मानिस जन्मन्छ तब उसलाई समाजको आवश्यकता पर्छ । जुन समाजमा म जन्में त्यो समाज निकै राम्रो छ । मेरी समाज ज्ञानकेन्द्रित समाज हो भन्ने कुरामा शङ्के छैन । समाज जसरी अधि बढेको छ म पनि त्यसरी नै अघि बढ्ने अभ्यासमा छु । जुन जुन ठाउँमा गल्ती भएका छन् ती ती ठाउँमा सुधार गर्नु आवश्यक भन्ने कुरा समाजले बुझेको छ । 

११. संयुक्त वाक्यको प्रयोग गरेर वातावरणीय प्रदूषणका बारेमा वर्णन गर्नुहोस् ।

वातावरणीय प्रदूषण

पर्यावरणीय प्रतिकूलता नै वातावरणीय प्रदूषण हो तर यसलाई कम गर्न सकिन्छ । मानिस आउँछ र जान्छ । मानिसका क्रियाकलापले प्रदूषण बढाउँछ अनि यसमा आउने सुधारले वातावरणीय शुद्धतामा ध्यान दिन्छ । वरिपरिको वातावरणलाई स्वच्छ बनाउनु जरुरी छ। किनभने यसैमा हाम्रो जीवन लुकेको छ ।

सिर्जनात्मक कार्य

१. नेपाली समाजमा महिला र पुरुषका बिचमा हुने भेदभावका बारेमा सरल र मिश्र वाक्यको प्रयोग गरेर संवाद तयार पार्नुहोस् ।

महिला र पुरुषका बिचमा हुने भेदभाव 

(रमा चेमजोङ, पासाङ सेर्पा, देवी गौतम, गोकुण्डेश्वर उच्च माविमा अध्ययनरत छन्..)

पासाङ : हाम्रा गाउँमा हुने लैङ्गिक भेदभावका कुरा त अहिले त कम हुन थाले हगि ! 

देवी : जब महिलाहरू सशक्त हुँदै जान्छन् तब भेदभावमा त कमी आइहाल्छ नि रमा होइन र ! 

रमा: पुरुषले बाहिरको काम गर्छन् भने महिलाले घर भित्रको काम र पुरुषले घर भित्रको काम गरे महिलाले बाहिरको काम गर्छन् । यस्तो श्रम विभाजन भए त विभेदको करै आउँदैन नि ।

देवी : भेदभावका आफ्नै स्वरूप हुन्छन् जसमध्ये महिला र पुरुष बिचको भेदभाव उल्लेख्य छ । 

पासाङ : हाम्रा गाउँघरमा महिला र पुरुष बिचको भिन्नता जे भने पनि कम भएकै हो । हाम्रा घरमा बाबाआमा मिलेर काम गर्नुपर्छ अनि हामी दिदीभाइ पनि मिलेरै काम गर्छैँ ।

रमा : अहो । तिम्रो घर त हाम्रो जस्तै पो रहेछ त । ज्यादै खुसी लाग्यो।

देवी : हाम्रा घरमा पनि कुनै समस्या छैन ।

सबै : हामी चाहन्छौं अब नेपालमा महिला र पुरुषबिचको भेदभाव अन्त्य हुन धेरै समय कुर्नुपर्दैन ।

(घन्टी बज्छ, सबै कक्षातिर लाग्छन् ।)

२. 'सामाजिक न्याय' विषयमा एउटा संवाद तयार गर्नुहोस् ।

सामाजिक न्याय

(देवराज, लखनलाल, कर्णकुमारी, दयादेवी ..., न्यू होराइजन उमाविमा पढ्छन् ...।) 

देवराज : समाजमा मिलेर बस्नुभन्दा महान् काम त अरू केही रहेनछ ।

दयादेवी : समाजमा एकले अर्कालाई हेप्नु, दबाउनु, शोषण गर्नु, दुःख दिनु हुँदैन ।

कर्णकुमारी : मानिसलाई हाँस्न, बाँच्न र नाच्न समाज चाहिन्छ ।

लखनलाल : अन्याय, अत्याचार, भ्रष्टाचार, दुराचार आदि समाजमा हुनुहुँदैन ।

दयादेवी : शोषणरहित न्यायमूलक समाज बनाउने काम पनि हाम्रै हो देवराज : सबैलाई बराबर न्याय प्राप्त गर्ने अवसर नै सामाजिक न्याय हो ।

कर्णकुमारी : आधुनिक ज्ञानकेन्द्रित समाजमा अन्याय त कसले सहन सक्छ र !

दयादेवी : शिक्षा, सञ्चार र कानुनको न्यायोचित वितरण हुनसके सामाजिक न्याय प्राप्त गर्न कठिन हुँदैन ।

लखनलाल : सामाजिक न्याय स्थापना गर्न विद्यार्थी वर्ग सक्रिय हुनुपर्छ । जागरुक र चेतनशील वर्ग भएकाले पठित वर्गको भूमिका उल्लेखनीय हुन्छ ।

सबै : हामी अब आआफ्नो गाउँघरबाटै अन्याय, अत्याचार जस्ता नकारात्मक कामकुरा हटाउने अभियानमा लाग्नुपर्छ । 

(घण्टी बज्छ, सबै कक्षातिर लाग्छन् ।)