पाठ - ८ (वसन्त कोकिल)

             वसन्त कोकिल

वसन्त कोकिल कविताको सारांश

वसन्त कोकिल लेखनाथ पौड्यालद्वारा लेखिएको प्राकृतिक शब्दकला हो । प्रकृतिका सुन्दरतम पक्षहरूलाई टिपेर कविले ऋतुराज वसन्तको कलात्मक स्वरूप खिचेका छन् । शिशिरले खर्लप्पै खाएको प्राकृतिक स्वरूपमा वसन्तसँगै नयाँ जीवन आउने गर्छ । जाडोमा रोएर बस्ने कोइली वसन्तसँगै आफ्नो जीवनशैलीमा रूपान्तर गर्छ । बोट, बिरुवा, लहराहरूमा पालुवाहरूले भरिएपछि वसन्तको आगमनसँगै कोइलीले पनि आफ्नो सुमधुर कप्ठ सर्वत्र फैलाउँछ र वसन्तको गौरव बढाउँछ । हिजो दुःख पिएर निराशामय जीवन व्यतीत गर्ने कोइली आज प्रमोदले महासुखी बनेको छ भन्ने अनुभूति कविको छ । वसन्तले बनाएको सुन्दरतम बगैँचामा बसेर आँपका पालुवा चपाउँदै चरम आनन्दको अनुभूति गर्ने कोइलीको दैनिकी कवितामा प्रस्तुत भएको छ । मधुर, हावा, मञ्जु पालुवा, दिव्य दृष्टि, पूर्ण प्रमोद आदिले सुखका फोहराहरूलाई जीवन्त बनाएका छन् । समीरले पुष्पपराग़ फैलाउँदा जीवनमा रसरङ्ग थपेको छ । आनन्दसँग रसाल पिएर मदले लट्ठ परेर उसले सबैतिर आँखा घुमाउँछ । सहर्ष सुरिलो भाका घन्काउँदै कोइली रनवन घुमिरहन्छ । शाखान्तरहरूमा सुमिरहने कोइली पालुवामा ढलीमली गर्दै रसिक बनेको देख्दा कविलाई अचम्मित पारेको छ । चुचो ठड्याई मञ्जरी चट्ट टिपेर फयाकफुरुक गर्दै प्रसन्नता साथ पुच्छर लतारेर कोइली डुलिरहन्छन् । घाम र शीतको डर त्यहाँ छैन । झरी बादलको पिर छैन । बगैंचाको सौन्दर्य त्यत्तिकै सशक्त र जीवन्त छ । यस्तो सौन्दर्य पिएर कोइली कति आनन्दित छ भन्ने कविको अवधारणा छ। निष्कर्षमा ऋतुराज वसन्तमा देखिएको कोइलीको दैनिकीको चित्रण गर्दै त्यसको मानवीकरणतर्फ आकर्षित गराउनु कविताको मूल आकर्षण हो ।

अभ्यास

सुनाइ

१. 'वसन्त कोकिल' कविता सुनेर त्यसैअनुसार पालैपालो वाचन गर्नुहोस् ।

: वाचने अभ्यास गर्नुहोस् ।

२. कविताको पहिलो र दोस्रो श्लोक सुन्नुहोस् र त्यसका आधारमा निम्न प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

(क) रुख तथा लहरामा वसन्त ऋतुमा कस्तो परिवर्तन आउँछ ?

: रुख तथा लहरामा वसन्त ऋतुमा नवीन परिवर्तन आउँछ । 

(ख) कोइलीले वसन्त ऋतुको शोभा कसरी बढाउँछ ?

: कोइलीले वसन्त ऋतुको शोभा कोमल स्वरबाट बढाउँछ ।

(ग) वसन्त ऋतुभन्दा पहिले कोइली आफ्ना दिन कसरी बिताउँथ्यो?

:वसन्त ऋतुभन्दा पहिले कोइली आफ्ना दिन दुःखी बनी लुकेर बिताउँथ्यो । 

(घ) कोहली वसन्त ऋतुलाई कुन रूपमा लिन्छ ?

: कोइली वसन्त ऋत्तुलाई आनन्द र खुसीको रूपमा लिन्छ

३. कविताको तेस्रो र चौथो श्लोक श्रुति लेखन गर्नुहोस् ।

: लेखन अभ्यास गर्नुहोस् ।

बोलाइ

१. तलका शब्द उच्चारण गर्नुहोस् :

: कलकण्ठ, रसरङ्ग, प्रसन्नता, वृष्टि शाखान्तर

२. तलका शब्द प्रयोग गरेर साथीसँग कोइलीका बारेमा कुरा गर्नुहोस् :

सारै, केवल, मोज, शरीर, चुच्चो

सारै : कोइली सारै राम्री चरा हो ।

केवल : कोइली केवल सामान्य चरो होइन ।

मोज : कोइलीले वसन्तमा मोज गरिरहेको हुन्छ ।

शरीर : त्यसको शरीर छरितो हुन्छ ।

चुच्चो : कोइलीको चुच्चो तिखो हुन्छ ।

३. तलका प्रश्नको उत्तर भन्नुहोस्

(क) 'वसन्त कोकिल' कविताका कवि को हुन् ?

: 'वसन्त कोकिल' कविताका कवि लेखनाथ पौड्याल हुन् ।

(ख) कवितामा कुन श्लोक बढी राम्रो लाग्यो र किन ?

: कवितामा सबै श्लोक बढी राम्रो लाग्यो किनभने यसमा प्रकृतिका सुन्दरतम पक्षको चित्रण गरिएको छ ।

(ग) कविताको शीर्षक 'वसन्त कोकिल' कत्तिको उपयुक्त छ र किन? 

: कविताको शीर्षक 'वसन्त कोकिल' उपयुक्त छ किनभने शीर्षक र वर्णन गरिएको विषयवस्तु बिच राम्रो सम्बन्ध छ ।

(घ) कक्लेि कोइलीलाई के के नाम दिएका छन्? कविले कोइलीलाई कोकिल र कलकण्ठ नाम दिएका छन् ।

४. पाठका आधारमा वसन्त ऋतुमा देखिने परिवर्तनका बारेमा समूहमा छलफल गर्नुहोस् । 

पाठको सारांश हेरेर छलफल गर्नुहोस्

पढाइ

१. 'टनाटन', 'पालुवाकन' जस्ता अनुप्रासयुक्त शब्द पाठवाट खोजेर शिक्षकलाई भन्नुहोस् ।

लुकीकन, गलाकन, च्यापीकन, गरीकन,. । 

२. कविताको चौथो श्लोकका पक्ति पढेर उदाहरणअनुसार लेख्नुहोस् र कक्षामा सुनाठनुहोस्

उदाहरण : हाया सिरिसिरो चलिरहेको छ ।

: सबै मञ्ज पालुवा झुलिरहेछन । जता दृष्टि उतै सखी मन दियो । त्यो किन प्रमोदले पूर्ण नहोस् ।

३. पाठका साती र आठौं श्लोक पढी तलका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् : 

(क) कोइलीले आफ्नो प्रसन्नतालाई कसरी व्यक्त गरेको छ ?

: कायलीले आफ्नो प्रसन्नतालाई भुरै उठी शाखान्तरमा दुलेर व्यक्त गरेको छ । 

(ख) 'शाखान्तर', 'बहाडी', 'रसिक', 'पालुवा' र 'मञ्जरी' शब्दको अर्थ के हो ?

शाखान्तर : अङ्ग उपाङ्ग

रसिक : मन प्रसन्न पने

म्जरी :  मुजुरा / पालुवा

बहाडी : फरासिलो

पालुवा : कलिला पात

(ग) 'भु', 'चट्ट, फरक्क' यी अनुकरणात्मक शब्दलाई वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस्

भुर्र : कोइलो भुर्र उडयो ।

चट्ट : वसन्त चट्ट परेको छ ।

फरक्क : चराहरू फरक्क फर्केर गएछन्

(घ) 'घरिघरि', 'ढलिमली' जस्तै अन्य पाँच ओट द्वित्व शब्द शिक्षकसँग सोधेर लेख्नहोस ।

: घरघर, चटचट आआफ्नो, ऐंचोपैचो, परपर.....। 

४. पाठको पाँची र छैटौ श्लोक पढी खोटो उत्तर आउने तिन ओटा प्रश्न निर्माण गरी कक्षामा प्रस्तुत गर्नुहोस् ।

(क) शरीर कसरी झुलिरहेको छ ?

(ख) रसालले के गर्दछ ? 

(ग) कोइलोले मन कमरी घन्काउंछ ?

लेखाइ

१. पाठका आधारमा उत्तर लेख्नुहोस् :

(क) वसन्त चतुका विशेषताहरू के के हुन् ?

: प्रकृतिलाई हरियालीले उपकक छोपड, पालुवाहूसे सौन्दर्य बढाउँछ र जताततै कोइलीका सुमधुर स्वरहरू सुन्न पाइन्छ । यिनै वसन्त ऋतुका मुसार विशेषताहरू हुन् ।

(ख) वसन्त ऋतुमा कोइलीका दिन कसरी बित्छन् ?

: वसन्त ऋतुमा कोइलीका दिन प्रमोद र गौरवले बित्छन् । 

(ग) वसन्त ऋतु कोइलीका लागि किन रमाइलो हुन्छ ?

: शीतको बाधा, घामको डर, वृष्टिको पिर आदि केही नभएकाले वसन्त त्रातु कोइलीका लागि रमाइलो हुन्छ ।

(घ) कोइलीले वनको शोभा कसरी बढाउँछ ?

: वनवन घुमेर आफ्ना सुमधुर स्वरहरू उराल्दै कोइलीले वनको शोभा बढाउँछ । 

(छ) कविले वसन्तको गौरवका रूपमा के के कुरा उल्लेख गरेका छन् ?

: कविले वसन्तको गौरवका रूपमा पालुवाको भरिभराउ, कलकण्ठ आवाज, सहकार मजरी, पुष्पपराग, नयाँ जीवन आदि पक्षहरूलाई उल्लेख गरेका छन् ।

२. सप्रसङ्ग व्याख्या गर्नुहोस् :

(क) चपाउँदै मस्त भएर बेसरी

     कुहू कुहू गर्दछ त्यो गरी की।

: प्रस्तुत श्लोकहरू कक्षा ९ को नेपाली पुस्तकको वसन्त कोकिल शोषकको कविताबाट साभार गरिएका हुन् । यस कविताका रचनाकार लेखनाथ पौड्याल हुन् । वसन्त ऋतुमा देखिने कोइलोका जीवनचर्याहरूको चर्चा गर्ने सिलसिलामा यी अभिव्यक्तिहरू प्रकाशमा आएका छन् ।

वसन्त ऋतुमा बगैंचामा बसेर होइलो नजरोहरू चपाउँदै आनन्दका साथ जताततै घुमिरहन्छ । मस्त भएर आफ्ना सुमधुर स्वरहरूले बन्काउदै प्रकृतिमा रीनक थप्छ । जिन्दगीका सारा उमङ्गहरू एकै साथ मेर कुहकर गर्दै धरोधरी घुमिरहन्छ । प्रकृतिमा आएको नयाँ जीवन सँगै प्राकातिक सौन्दयंलाई जीवन पद्धतिमा पुयाउन कोइलीले सञ्चारको काम गर्दछ । यसथ वसन्तलाई रखरमा पालेर वसन्तको उन्नायकका रूपमा कोइलीले काम गरिरहेको हुन्छ । भज्जरी चपादे बेताल र बेसुरमा भए पनि कोइली नवीन जीवन पद्धतिको उजागर गरिरहेको हुन्छ ।

सारमा प्राकृतिक सौन्दर्यको पान गर्दै कोइलीले नयाँ जीवन र उमङ्गको बहार छरिरहेको हुन्छ । आपना सुमधुर स्वरहरूले सजाएर कोइलोले घरोघरी सबैलाई बिउँझाइरहेको हुन्छ भन्ने सङ्केत कविताशले सड्केत गरेको छ ।

(ख) वसन्तको गौरवले गरीकन 

      खुसी छ सारै कलकण्ठको मन ।

: माथिका पक्तिहरू कक्षा ९ को नेपाली पुस्तकको वसन्तको कोकिल भन्ने कवितावाट लिइएको हो । यस कविताका रचनाकार लेखनाथ पौड्याल हुनु । वसन्तको गौरव र कोइलीको खुसीयालीको चर्चा गर्ने प्रसङ्गमा यी भनाइहरू प्रकाशित भएका हुन् ।

शीत, घाम आदिको कुनै अवरोध नभएकाले यो समय गौरव र सौरभले भरिपूर्ण हुन्छ । जिन्दगीका गरिमामय अभिव्यक्तिहरूको गुञ्जन यसै ऋतुमा हुन्छ । त्यसैले त वसन्त ऋनुलाई आतुराज भनिएको हो । सबैतिर हरियाली नयाँ पालुवा, खुसीयालोले विगतका तितामिठा र रुखा कुराहरूलाई बिर्साइदिन्छ । शिशिरमा निराश भएर गुजारेका जिन्दगीहरूले नयों मार्ग समातिसकेको हुन्छ । आँस, रोदन,

दुःख, पीडा आदि सबै भुलेर गौरवमय नयाँ जीवनका अभ्यासहरू यसै ऋतुमा गरिन्छन् । वसन्त ऋतुले कोइलीलाई समेत आनन्दको वर्षा गराएको छ । गौरवले भरिउका क्षणहरूसँग लुकामारी गर्दै कोइलीले सुन्दरतम पक्षहरूको आनन्दानुभूति गरिरहेको हुन्छ । निष्कर्षमा वसन्तको गौरवले पुलकित भएर कलकष्ठले खुसीका साथ आफ्नो मन प्रफुल्ल बनाइरहेको हुन्छ । यही वसन्तको गौरवलाई आत्मसात् गरी कलकण्ठले ब्रह्मानन्दको अनुभूति गरिरहेको हुन्छ भन्ने यी पक्तिहरूको आशय रहेको छ ।

३. कविले 'वसन्त कोकिल कवितामा प्रकृतिको बयान कुन रूपमा गरेका छन्, विस्तारपूर्वक लेख्नुहोस् ।

: वसन्त ऋतुमा लता, वृक्षहरूमा नवीन लाखौं यालुवाहरू पलाएका हुन्छन् । वसन्तसँगै कलकण्ठको गौरवमय आवाज सुनिन्छ । वसन्त ऋतु आउनु पूर्व लुकेर जीवनयापन गरिरहेको कोइलीले दुःखका दिनको सामना बसन्त ऋतुमा गर्नु पर्दैन । कोइली प्रमोदले महासुखी बन्छ । सुन्दर बगैंचामा कोइली मोजले बस्छ । सहकार मञ्जरी चपाउँदै मस्तसँग घुमिरहन्छ । सिरोसिरी हावा चलिरहेको हुन्छ । मनोहर पालुवाहरू झुलिरहेका हुन्छन् । सुख र खुसीकों कुनै सिमा हुँदैन। हावाले पुष्पपराग फैलाउँद्रा रसरागमा वृद्धि हुन्छ । वसन्तमा आनन्दसँग मदले लटछ हुन्छन् । सबै वनभरि कोइलीले घनक्क आवाज घन्काउँछ । वसन्तको उन्मादमा कोइली शाखा-प्रशाखामा घुमिरहन्छ । फरासिलो पाराले मन प्रसन्न हुन्छ । चुम्चाले मजरी टिपेर सबैलाई देखाउँछ घरीघरी प्रसन्नताका साथ पुच्छर लतारेर धुमिरहन्छ । वसन्तमा शीतको बाधा र घामको डर छैन । वृष्टिको पिर छैन । वसन्तको गौरवले कलकण्ठको मनसमेत प्रफुल्ल भएको छ । यिनै प्राकृतिक पक्षहरूको बयान कविताले गरेको छ ।

४. वसन्त कोकिल' कविताको सारांश लेख्नुहोस्।

: पाठको साराश हेर्नुहोस् ।

५. तलका विविध किसिमका शब्दहरूलाई समूह समूहमा मिली अर्थ खुल्ने गरी वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् र कक्षामा सुनाउनुहोस्।

(अ) अनेकार्थक शब्द

    (क) कल : मेसिन, कलह, कोमल

       : सैभरि कल गरेर देश बन्छ र ।

   (ख) पिर : चिन्ता, कलह, पिर्ने काम गर, सल्लाको

      : पात उनीहरू पिर गरेर मात्र बस्छन् ।

   (ग) पुरा : पहिले, सम्पन्न, जुठो

      : मैले आजको गृहकार्य पुरा गरिसको 

   (घ) रज : धुलो, पुष्पराग, स्त्रीरज

      : वसन्त ऋतु रजरागले भरिएको हुन्छ ।

(आ) श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द

  दिन : दिउँसो

  दीन : दुखी

  घरी : डाँठसहितका केराको काईँयाहरूको समूह

  सित: सँग

  घरि: पटक शीत

: आजको दिनमा घाम लागेन त ।

  दीन दुःखीहरूको कल्याण हुने काम गर्नुपर्छ ।

  कोइली घरिघरि आउँदैन । 

  केराको बोटमा कति ठूला घरी लागेछन् ।

  नोर्बुसित गएको होइन र लखन दाइ ! 

  बिहान त शीत निकै बाक्लो परेछ ।

(इ) विपरीतार्थक शब्द

भरि :आधा

अगाडि : पछाडि

दुःख : सुख

बस्नु : उठ्नु

नवीन : प्राचीन

दीन : सुखी

पूर्ण : अपूर्ण

कलिलो : छिप्पिएको

: दिनु लिनु पछि दिनभरि बसेर पनि अझै पुगेन कि क्या हो ?

  रमा र जसमती मेरो अगाडि जाँदै छन् । 

  सुन भाइ ! दुःख पन्यो भन्दैमा यसरी हरेस नखाक

  सै एक ठाउँमा बस्नु राम्रो होइन त !

  प्रमोदको पुस्तक उसैलाई दिनु है रमा । 

  वसन्तको मूल विशेषता नवीनता पनि हो ।

  दीनहरू पनि त सुखी हुन सक्छन् । 

  संविधान निर्माणले पूर्णता पायो त ?

  वसन्तको कलिलो पालुवा कति सुन्दर छ ? 

  जहिले पनि मेरो पछि लागेर हुन्छ ?

(ई) अनुकरणात्मक शब्द

घनक्क, फरक्क, सिरिसिरी, भुर, चट्ट

: मादल त घनकक घन्कियो ।

  कोइली वसन्त लागेपछि फरक्क फर्केर आयो । 

  हावा सिरिसिरी चलेपछि मनै हरै भयो ।

  चराहरू भुर्र उडेर गए । 

  आज तिमी त चट्ट परेर हिंडेछौ ।

६.पाठमा भएका तलका शब्दहरूलाई प्रचलित वर्ण विन्यासअनुसार सच्याएर कापीमा सार्नुहोस् : 

भरी, चलीरहेको, अलिकति, अलीरहेछन्, लतारि

: भरि, चलिरहेको, अलिकति, झुलिरहेछन्, लतारी

व्याकरण

१. विभिन्न समूह बनाई उदाहरणका तल दिइएका वाक्य परिवर्तनको अभ्यास गर्नुहोस् :

(क) लिङ्ग

सानो भाइ आयो ।                    सानी बहिनी आई ।

कालो केटो दौडियो ।                 काली केटी दौडिई ।

(ख) वचन

भाइ पाठ पढछ ।                      भाइहरू पाठ पदछन् ।

रुख अग्लो छ ।                        रुखहरू अग्ला छन् ।

(ग) पुरुष

म मावल जान्छु।    तँ मावल जान्छस् । ऊ मावल जान्छ ।

हामी मावल जान्छौँ। तपाई/हरू मावल जानुहुन्छ ।  

(घ) आदर

तँ फुल टिप्छस् । तिमी फुल टिप्छौ/टिप्छ्यौ ।

ऊ फुल टिप्छ ।  उनी फुल टिप्छन्/टिष्छिन्

मेरो साथी आयो ।  मेरा साथी/हरू आए

मेरी साथी आई ।  मेरी साथी आइन् ।  मेरी साथी आउनुभयो ।

(ङ)करण र अकरण

सुयोग गीत गाउँछ ।

तिमी/हरू मावल जान्छौ ।

सरिफाले किताब ल्याइछ ।

आज सिद्धार्थ मावल जाला ।

(च) काल र पक्ष

२. कोष्ठकमा दिएका सङ्केतका आधारमा तलका वाक्य परिवर्तन गर्नुहोस् :

(क) पूर्णमान कविता लेख्छ । (स्त्रीलिङ्ग)

: पूर्णिमा कविता लेख्छे ।

(ख) माधुरी गीत गाउँछे। (पुलिङ्ग)

: माधव गीत गाउँछ ।

(ग) तिमी कहाँ गएका थियौ ? (स्त्रीलिङ्ग)

: तिमी कहाँ गएकी थियौ ?

(छ) उसले माछा मान्यो । (बहु वचन)

: उनीहरुले माछा मारे ।

(ङ) हामी सिनेमा हेर्न गएका थियौँ । (एक वचन)

: म सिनेमा हेर्न गएको थिएँ ।

(च) मैले घाँस काटेँ। (तृतीय पुरुष)

: उसले पोस कारयो ।

(छ) ऊ माइत गई । (अकरण)

: ऊ माइत गइन ।

(ज) साथी घर गयो । (उच्च आदर)

: साथी घर जानुभयो ।

३. तलका वाक्यलाई पक्षका आधारमा जोडा मिलाउनुहोस् :

(क) जुनेलीले खसी पालेकी छ । -  पूर्ण वर्तमान

(ख) मञ्चला चित्र कोर्दै छिन् । - अपूर्ण वर्तमान

(ग) अष्टमान घर गयो । - सामान्य भूत

(घ) आज राती पानी परेछ । - अज्ञात भूत

(ङ) मीरा सानामा निकै पढ्थी । - अभ्यस्त भूत

(च) हामी भोलि मामाघर जाने छौँ । -  सामान्य भविष्यत्

४. सामान्य वर्तमानका क्रियापदहरू प्रयोग गरी आफ्नो विद्यालयका बारेमा एक गनुग्छेद लेख्नुहोस् ।

: मेरो विद्यालयको नाम विजयपुर आवासीय उच्च माध्यमिक विद्यालय हो । यो विद्यालय नेपालको उत्कृष्ट विद्यालय मानिन्छ । पूर्वी नेपालको धरानमा रहेको यस विद्यालयमा धेरे विद्यार्थीहरू पढ्छन् । समावेशी हुनु यस विद्यालयको विशेषता हो । अझै प्रभावकारी बनाउनु यसको विशेषता मानिन्छ ।

५. भविष्यत् कालका तिन ओटै पक्षमा दुई दुई ओट वाक्य लेख्नुहोस् ।

: सामान्य

(क) सुधा र वासुदेव विद्यालय जाने छन् ।

(ख) कुमारीहरू परिवर्तनको अभियानमा लाते छन्

अपूर्ण

(क) लेखनाथ र रामनाथ कविता लेख्दै हुने छन् ।

(ख) पासाङ र धनियाँ अनुसन्धान गर्दै हुने छन् ।

पूर्ण

(क) सञ्चार माध्यमहरूले सूचना दिएका हुने छन् । 

(ख) अरूण हाइड्रो पावरले बिजुली उत्पादन गरेको हुने छ ।

६. तलका पद सङ्गति मिलेका वाक्यमा ठिक (/) र पद ससङ्गति  नमिलेका वाक्यमा ठिक (×) चिह्न लगाउनुहोस् :

(क) साथीको आमा आयो । (×)

(ख) आज विद्यालयमा विद्यार्थी छैनन् । (/)

(ग) चरो आकासमा उड्छन् । (×)

(घ) तिनीहरू बिहानै बजार गयो । (×)

(ङ) तिमी नेपाली राम्ररी बोल्छौ । (/) 

७. धातु र सङ्केतका आधारमा खाली ठाउँ भर्नुहोस् : 

(क) कविले कविता लेखेका थिए । (लेख : पूर्ण भूत)

(ख) गुरुले पाठ पढाउनु भयो । (पढाउ : सामान्य भूत)

(ग) उसले खेल खेलेछ । (खेल् : अज्ञात भूत) 

(घ) भरियाहरू भात खाँदै थिए । (खा : अपूर्ण भूत)

(ङ) हामी मङ्गलबार व्रत लिन्थ्यौँ । (लि : अभ्यस्त भूत) 

८. तलको अनुच्छेदबाट 'सम्' उपसर्ग लागेका शब्द छानेर शिक्षकलाई देखाउनुहोस् :

लेखनाथ पौड्याल (विसं १९४१ २०२२) कुशल कवि हुन् । उनको जन्म कास्कीको अरघौअर्चलेमा भएको थियो । उनले संस्कृत शिक्षामा मध्यमासम्मको अध्ययन गरेका थिए । उनको उदयले नेपाली साहित्यको काव्य विधा निकै समृद्ध भयो । पूर्वीय साहित्य सिद्धान्तअनुसार नेपाली भाषामा काव्य सिर्जना गर्ने कविहरूमा कवि शिरोमणि लेखनाथ पौड्याल अग्र पड्क्तिमा छन् । उनका कवितामा विशेष गरेर नेपालको सामाजिक अवस्था, सांस्कृतिक परिवेश तथा प्राकृतिक दृश्यको चित्रण पाइन्छ । ऋतु विचार, बुद्धि विनोद, सत्यकलि सवाद, भर्तृहरि निर्वेद, गीताञ्जली, लक्ष्मीपूजा, त्याग र उदयको युगल प्रकाश, सत्यस्मृति, मेरो राम, तरुण तपसी, लालित्य भाग १ र २ उनका उत्कृष्ट कृतिहरू हुन् ।

: कुशल, संस्कृत, अध्ययन, उदय, विधा, समृद्ध, विशेष, अवस्था, परिवेश, प्रकाश, उत्कृष्ट

९. उदाहरणअनुसार तलका उपसर्ग लगाएर तिन तिन ओट शब्द निर्माण गर्नुहोस् :

प्र, वि, अनु, सु, अ, बद, अधि, अभि, उप

प्र : प्रकाश, प्रयोग, प्रशान

अनु : अनुसार, अनुमान, अनुकृति : अटल, अमर, अशेष

अंधि : अधिराज्य, अधिकार, अधिवेशन

उप : उपचार, उपकार, उपदेश

वि : विवाद, वियोग, विराज

सु : सुकर्म, सुयोग, सुशासन

बद : बदनाम, बदख्वाई, बदनियत

अभि. : अभिमान, अभिनय, अभियोग

१०. तलका शब्दबाट उपसर्ग र आधार पदलाई छुट्याउनुहोस् : अभिभावक, अनुशासन, नातागत, बेमतलब, निराहार, संहार, सङ्कष्ट

अभिभावक : अभि + भावक

नातागत : ना + तागत

अनुशासन : अनु + शासन

बेमतलब : बे+ मतलब

निराहार : निर् + आहार

सकष्ट : सम् + कृष्ट

संहार : सम् + हार

११. तलका आधार पदमा उपसर्ग लगाई तिन तिन ओटा शब्द निर्माण गर्नुहोस् :

हार, कार, चार, देश, सार, भाव

हार : प्रहार, संहार, विहार

चार : अचार, विचार, प्रचार

सार : संसार, अतिसार, असार

कार : संस्कार, प्रकार, निराकार

देश : सन्देश, उपदेश, आदेश

भाव : सुभाव, विभाव, अनुभाव

सिर्जनात्मक अभ्यास

१. तलका शब्दहरूलाई सन्दर्भअनुसार समावेश गरी प्रकृतिका बारेमा अनुच्छेद रचना गर्नुहोस्:

(क) इस्व 'इ' कार लागेका शब्द

भरि, विषे, सुनिन्छ, अगाडि, बिताउँथ्यो, दिन, बिच, कलिला, घरि, चलि रहेको छ, झुलिरहेछन, दियो, दृष्टि किन, सुरिलो, अलिकति, यताउति, देखिने, पछिल्तिर, वृष्टि, पिर, पिएर, रसिक

(ख) दीर्घ 'ई कार लागेका शब्द

नवीन, दोन, बनी, लुकीकन, उही, महासुखी, बसी, परी, मञ्जरी, बेसरी, सिरीसिरी, सुखी, समीर, झरी, शरीर, लतारी, शीत, गरीकन, खुसी

: वसन्त ऋतुमा कलिला पालुवाहरू पलाउँछन् । सुनिन्छ, दीनहीन बन्नुपर्ने अवस्था सकिएकाले सबैले महाखुसी प्राप्त गरिरहेका छन् । झरी, शीत र वृष्टिको पिर छैन, त्यसैले नवीनताको अभ्यास गरेर रसिकहरू आनन्द लिन चाहिरहेका छन् । कोइलीको सुरिलो भाका समीरमा बेसरी घन्किएका छन् वसन्त विषे लता र वृक्ष भरि हरियाली छाएको छ । यताउति गर्दै अलिकित चिन्ता मान्नुपर्ने अवस्था हराएको छ ।

२. 'वसन्त कोकिल' कविताको ढाँचामा वर्षा ऋतु शीर्षकमा कविता रचेर कक्षामा सुनाउनुहोस् ।

वर्षा ऋतु

खोलानाला विषे टनाटन

खेतवारी भरिए पानीकन । 

वर्षा आयो किसानको अब

सुनिन्छ, सधै कृषि शौख । 

अगाडि जो दोन गर्मीकन

बिताउँथे केवल दुःखमा दिन । 

आहा ! उही किसान हेर आज

आनन्दले गर्दै छ राज ॥ 

किसानका दिन आज फिरे

बाउसे गर्दै खेतमा छिरे ।

रमाउँछ सधैँ वर्षाभरि 

घुम ओढेर छेक्दै झरी ॥